شیوه ها و روش های ارتقای سطح دانش کودکان در زمینه سواد اطلاعاتی

رسول انصاری منش / دانشجوی کارشناسی ارشد مدیریت رسانه

تیتر یک آنلاین – امروزه کارشناسان مسائل رسانه ای  و حتی جامعه شناسی «سواد رسانه ای» را یک اصل مهم و ضروری در روابط اجتماعی، سياسی و حتی اقتصادی جامعه می دانند و تأکید بسياری بر لزوم توجه به اين موضوع وجود دارد.

براي دستيابي به گسترش «سواد رسانه اي» بايد به موضوع پايه «سواد اطلاعاتي» دست پيدا کرد تا بتوان با بهره گيري از اطلاعات دقيق و ارزيابي درست و در نهايت انتقال آن، به اهداف درست و منطقي دست پيدا کرد.

بنابراين کسب و دسترسي به «سواد اطلاعاتي» بسيار با اهميت و يک اصل مهم خواهد بود و از آنجا که پايه گسترش و تقويت تمامي علوم اجتماعي از سطوح پايه جامعه يعني «کودکان» بوده و هست، بنا را بر اين داريم تا در اين تقحيق به روش هاي ارتقاي سطح دانش کودکان در زمينه «سواد اطلاعاتي» نگاهي نسبتا دقيق اما کوتاه داشته باشيم.

تعريف «سواد اطلاعاتي»

براي فهم دقيق تر موضوع بايد بدانيم که منظور از «سواد اطلاعاتي» چيست؟! تعريف دقيق اين واژگان از ديدگاه اساتيد فن به اين شکل تشرح مي شود: «سواد اطلاعاتي توانايي يافتن، ارزيابي، سازماندهي، استفاده و انتقال اطلاعات در تمامي قالب هاي مختلف آن است. به ويژه در موقعيت هايي که نياز به تصميم گيري، حل مسئله و يا کسب دانش است».

و اما مشروح تفسيري مرحله اي موارد فوق به شرح است:

الف) يافتن:

طبيعتا ابتداي امر بايد درخصوص موضوع مدنظر به اطلاعات دقيق و همه جنب دست پيدا کرد و اين امر مي تواند در قالب ها و اشکال مختلف روش هاي کسب اطلاعات اوليه اجرايي شود.

ب) ارزيابي:

وقتي دسترسي به اطلاعات ميسر و اجرايي شد، ارزيابي مي تواند بسيار ساده تر و منطقي تر پيش برود. موجودي ارزنده اطلاعات با يک ارزيابي دقيق، راهي همواره براي اجراي مراحل ديگر رسيدن به «سواد اطلاعاتي» خواهد بود.

ج) سازماندهي:

زماني که اطلاعات طي مراحل قبلي جمع آوري و مورد ارزيابي قرار گرفت، مي توان براي بهره گيري و عرضه آنها سازماندهي و برنامه ريزي را شروع کرد.

د) استفاده و انتقال اطلاعات:

اين مرحله مانند برداشت محصول خواهد بود که حاصل مراحل يافتن، ارزيابي و سازماندهي، نهايي شده و آماده بهره برداري نهايي خواهد بود.  در اينجا مي توان با استفاده و انتقال اطلاعات به نهادها، افراد و بطن جامعه، بهره برداي نهايي را جهت حصول نتيجه و اتخاذ تصميم گيري اجرايي و فکري کسب کرد.

وقتي اطلاعات دقيق و پالايش شده و مرتب در دسترس باشند، مسئولين امر و حتي عموم مردم جامعه، مي توانند تصميم ها و قضاوت نهايي را اتخاذ و از آنها براي پيشبرد اهداف آينده بهره بگيرند.

پيشنيه تاريخي سواد اطلاعاتي

انجمن کتابداري آمريکا در بيانيه‌اي تعريفي براي جامعه سواد اطلاعاتي جهاني در قرن 21 ارائه کرده اند که در آن سواد اطلاعاتي قابليتي براي جستجو و تاثيرگذاري روي منابع اطلاعاتي کاربران، شامل چگونگي استفاده از دانش و فناوري‌ها و اشکال در اطلاعات ذخيره شده عنوان شد. همچنين جامعه اطلاعاتي به گفته کارشناسان و اساتيد صاحب نظر، نتيجه توسعه فناوري اطلاعات و کاربردهاي آن در زندگي بشر بوده، به طوري که اين کاربردها شامل تجارت الکترونيکي، دولت الکترونيکي، بانکداري و آموزش الکترونيکي هستند و در به وجود آمدن فرصت براي الکترونيکي شدن شهرها نقش موثري دارند.

اطلاعات مجموعه‌اي از آگاهي هاست که مباني اکتشافات و توليد دانش قرار مي‌گيرد. از پردازش و پرورش داده‌هاي خام و پردازش نشده اطلاعات بوجود مي‌آيد. به هر نوع داده گردآوري شده با استفاده از روش‌هاي مختلف نظير مطالعه، مشاهده، مصاحبه و ساير موارد ديگر اطلاق مي‌شود.

سواد از نظر مفهومي داشتن توانايي خواندن و نوشتن است.

البته تاکنون تعريف‌هاي گوناگوني از سواد اطلاعاتي ارائه شده است، اما فصل مشترک تمام آنها توانايي شناسايي درست منابع اطلاعاتي، توانايي دسترسي به آنها، و توانايي استفاده هدفمند از آنها مي‌باشد. در تعريف‌هاي ارائه شده از اين مقوله برخي به عناصر رفتاري و برخي ديگر به عناصر شناختي يا مجموعه‌اي ازاين عناصر پرداخته اند.

در فرهنگ کتابداراران سواد اطلاعاتي اينگونه تعريف شده است: آگاهي از قابليت‌هاي محاسباتي و توانايي تشخيص و بيان روشن مسائلي که به کمک فن آوري رايانه‌اي قابل حل هستند. اين آگاهي شامل برنامه‌ريزي براي رايانه نمي شود و سواد اطلاع رساني نيز به نظامي گفته مي‌شود که براي سازماندهي، ذخيره سازي، بازيابي و اشاعه اطلاعات طراحي شده است.

سواد اطلاعاتي از ديدگاه وبر و جانسون

سواد اطلاعاتي به معناي توانايي در اتخاذ رفتار اطلاع يابي مناسب به منظور شناسايي اطلاعات مورد نياز براي تامين نيازهاي اطلاعاتي است، به طوري که دسترسي به اطلاعات موردنظر به استفاده صحيح، اخلاقي و موثر از اطلاعات در جامعه منجر شود. اطلاعات موردنظر ممکن است از طريق هر کانال يا رسانه‌اي که ميسر باشد بدست آيد.

سواد اطلاعاتي مجموعه مهارت‌هايي است که فرد را قادر مي‌سازد اولاً نياز اطلاعاتي خود را تشخيص دهد. دوماً با شناسايي منابع اطلاعاتي موجود به تدوين روش جستجو در اين منابع مي‌پردازد. سوماً پس از انجام جستجو اطلاعات بدست آمده را ارزيابي مي‌کند. در نهايت براي توليد اطلاعات جديد پيوند لازم بين اطلاعات جديد را با دانش قبلي خود برقرار سازد.

سواد ديجيتال نيز مقوله مشابهي است. سواد اطلاعاتي به معناي آگاهي، درک و توانمندي افراد در استفاده کارامد از ابزارها و امکانات ديجيتال در جهت شناسائي، دستيابي، مديريت، ارزيابي و تحليل منابع ديجيتال، خلق دانش جديد و ارتباط با ديگران در زمينه کاري و اجتماعي است. بنابراين سواد ديجيتال در سه سطح شايستگي ديجيتالي، کاربري ديجتالي و انتقال ديجيتال قابل شناسائي است. زندگي امروز به استفاده از ابزارهاي ديجيتال پيوند خورده است. براي استفاده از اين ابزارهاي ديجيتالي بايد دانش و سواد کافي را داشته باشيم. به دانش استفاده از ابزارهاي ديجيتال سواد ديجيتالي گفته مي‌شود.

باسواد اطلاعاتي

باسواد اطلاعاتي فردي است که قادر است سخت افزارها و نرم افزارهاي کاربردي پايگاه داده و فن آوري‌هاي ديگر را براي انجام امور گوناگون مربوط به تحصيل، حرفه و امور شخصي خود بکار گيرد. فرد باسواد اطلاعاتي، ارزش اطلاعات را تشخيص داده و وقتي براي حل مشکلي، به اطلاعات نيازمند است، توانايي پيدا کردن و تحليل آنها را داشته و قادر است محتواي اطلاعات را با ديد انتقادي ارزيابي کند؛ همچنين استفاده از محتواي اطلاعاتي را به درستي و با مهارت انجام مي‌دهد و از طرفي، توانايي ايجاد محتواي کيفي را نيز دارد. بنابراين افرادي که مايلند تا به سواد اطلاعاتي دست يابند ابتدا بايد مهارتهاي تکنولوژي مربوطه را کسب نمايند.

مهارت‌هاي لازم براي باسوادان اطلاعاتي:

مهارت‌هاي فني (سواد رايانه‌اي)

مـهارت‌هاي ذهني (سواد عمومي يا سنتي)

مهارت‌هاي ارتباطي و اطلاعاتي

جامعه اطلاعاتي

جامعه اطلاعاتي جايي است که توليد، توزيع و استفاده از اطلاعات براي تمامي امور زندگي بصورت آزادانه در دسترس همگان قرار داشته باشد. سواد امروز مجموعه‌اي از عمليات است که يک شهروند الکترونيکي بايد بتواند براي انجام امورات خود در يک شهر الکترونيکي يا جامعه مجازي انجام دهد. توانايي استفاده از رايانه، اينترنت و کاربردهاي فناوري اطلاعات و ارتباطات بخشي از سواد اطلاعاتي را تشکيل مي‌دهند که بايد نگاه شهروندان به جامعه اطلاعاتي متفاوت از جامعه سنتي باشد تا بتواند جامعه جهاني اطلاعات را درک کند.

تعبير سواد اطلاعاتي را نخستين بار پل ژوکروفسکي به کار برد. وي در طرح پيشنهادي خود به کميسيون ملي علوم کتابداري و اطلاع رساني ايالات متحده در 1974، به تبيين اهداف دستيابي به سواد اطلاعاتي پرداخت. او کسي را داراي سواد اطلاعاتي مي‌داند که براي استفاده از منابع اطلاعاتي آموزش ديده باشد و بتواند با استفاده از اطلاعات مسايل خود را حل کند. در سال 1976 لي پورچينال سواد اطلاعاتي را مهارت يافتن و استفاده از اطلاعات براي حل مشکلات با استفاده از منابع اطلاعاتي مي‌داند. از نظر او شناخت منابع و حمل آنها براي پاسخ به سوال اصل اساسي سواد اطلاعاتي است.

مقوله سواد اطلاعاتي در ايران

در دهه 1980 عنصر فن آوري اطلاعات نيز وارد تعريف سواد اطلاعاتي شد و اين مقوله به عنوان سواد در جامعه اطلاعاتي مورد توجه قرار گرفت. کارول کولت معتقد است سواد اطلاعاتي و سواد کارکردي بسيار به يکديگر نزديک هستند. منظور از سواد کارکردي توانايي خواندن و استفاده از اطلاعات در زندگي روزمره، تشخيص نياز اطلاعات، جستجوي اطلاعات براي تصميم‌گيري آگاهانه است.

لازمه سواد اطلاعاتي، توانايي کنترل اطلاعات توليد شده توسط رايانه‌ها و رسانه‌هاي ارتباط جمعي است. در ايران نيز اين مقوله بسيار مورد توجه قرار گرفته است و در امر آموزش بايد جدي‌تر نگريسته شود. براي بالندگي جامعه و همگامي با استفاده از فناوري‌هاي جديد بايد اين مقوله مورد عنايت بيشتري قرار گيرد.

بطور کلي مي‌توان گفت اين نوع سواد مجموعه مهارت‌هايي است که فرد را قادر مي‌سازد نياز اطلاعاتي خود را تشخيص دهد. همچنين با شناسايي منابع اطلاعاتي موجود به تدوين روش جستجو در اين منابع پرداخته و پس از انجام جستجو اطلاعات به دست آمده را ارزيابي کرده و به منظور توليد اطلاعات جديد پيوند لازم بين اطلاعات جديد را با دانش قبلي خود برقرار سازد. در عصر حاضر باسواد به فردي گفته مي‌شود که مهارت کار فناوري اطلاعات و ارتباطات را داشته باشد.

سواد اطلاعاتي و کودکان

«سواد اطلاعاتي» يک مهارت ضروري و کليدي براي کودکان در دنياي مدرن قرن بيست و يکم است که توانايي دسترسي، ارزيابي و استفاده از اطلاعات از منابع مختلف مي باشد. پرورش اين مهارت ها براي کودکان براي موفقيت در مسائل مهم اخلاقي، اجتماعي و تحصيلي در طي دوران کودکي و تمام مراحل بعدي طول زندگي بسيار حائز اهميت است.

 اين يک جزء حياتي از سواد ديجيتال است که توانايي استفاده از فناوري براي دسترسي، ارزيابي و استفاده از اطلاعات است که با پيشرفت تکنولوژي، نياز به مهارت هاي سواد اطلاعاتي براي اين قشر مهم جامعه، افزايش مي يابد.

کودکان ضروري است که بتوانند اطلاعات را شناسايي، مکان يابي، ارزيابي و به طور موثر استفاده کنند تا بتوانند به يادگيرندگان و شهروندان موفق آينده تبديل شوند.

با افزايش دسترسي به فناوري هاي ديجيتال و اهميت روزافزون اطلاعات در زندگي ما، ضروري است که کودکان به مهارت هاي لازم براي حرکت در دنياي ديجيتال مجهز شوند.

به جديت نبايد فراموش کرد که کودکان براي استفاده از اطلاعات نيازمند کمک هستند و پرسشگري نقطه شروع رفتار اطلاعاتي در آنان و يا رفتار اطلاعاتي کلامي است.

روش هاي تقويت مهارت توليد و دستيابي به اطلاعاتي براي کودکاکان

راه هاي مختلفي براي کمک به کودکان براي بهبود مهارت هاي «سواد اطلاعاتي» وجود دارد.  اولين مورد اين است که دسترسي آنها به منابع مختلف اطلاعاتي فراهم و ميسر شود.

اين مي تواند شامل کتاب ها، مجلات، روزنامه ها، وب سايت ها و ساير منابع ديجيتال باشد.  البته و به يقين بسيار مهم است که اطمينان حاصل شود اين منابع و دسترسي ها مناسب سن و قابل اعتماد هستند.

همچنانکه سطح دانش کودکان در زمينه سواد اطلاعاتي را مي توان با ايجاد کتاب يا کتاب داستان براي کودکان که پاسخگوي نيازهاي آنها باشد، تقويت و بسط داد.

کودکان در سنين بسيار حساس، هوشمند و علاقه مند قرار دارند که مي توان آنها را به واسطه ارائه موارد فوق، تشويق به ارزيابي و تحليل داده ها کرد.

البته که راه هاي ديگري هم براي ارتقاي سطح دانش کودکان در زمينه سواد اطلاعاتي وجود دارد. يکي از اين روش ها يافتن راه‌هاي جديد و مبتکرانه براي ارتباط با اين کودکان و فراهم کردن فرصت‌هايي براي يادگيري بيشتر درباره سواد اطلاعاتي است.

راه ديگر ايجاد فرصت هايي براي کودکان براي يادگيري بيشتر در مورد سواد اطلاعاتي در جوامع محلي و سازمان هاي محلي است. نهادهايي باقدرت و امکانات کافي، چون آموزش و پرورش، شهرداري ها و حتي نهادهاي مذهبي و کانون هاي مردم نهاد يا GNO ها، مي توانند اين وظايف را به خوبي به عهده بگيرند.

 استراتژي هاي آموزش

 يکي از راه‌هاي بهبود دانش کودکان از سواد اطلاعاتي، آموزش راهبردهايي است که بر رشد مهارت‌هاي تفکر انتقادي آنها تمرکز دارد.

راهبردهاي آموزشي بايد به گونه اي طراحي شوند که به دانش آموزان کمک کند تا نحوه دسترسي، ارزيابي و استفاده مؤثر از اطلاعات را درک کنند. البته مي توان به بهره گيري و الگوبرداري از سياست ها و روش هاي کشورهاي پيشرو با انجام تعديل و متناسب سازي آن با قوانين ملي و مذهبي نيز اقدام کرد.

 اين راهبردهاي آموزشي مي تواند شامل فعاليت هايي مانند تجزيه و تحليل منابع براي دقت و سوگيري باشد. همچنانکه مي توان با ارزيابي وب سايت ها از نظر اعتبار يا استفاده موثر از موتورهاي جستجو براي پيشبرد اهداف بهره گرفت.

علاوه بر اين، معلمان بايد فرصت‌هايي را براي دانش‌آموزان فراهم کنند تا اين مهارت‌ها را با درگير کردن آنها در فعاليت‌هايي مانند پروژه‌هاي تحقيقاتي يا بحث‌ها، تمرين کنند.

نبايد فراموش کرد که اولين قدم در آموزش سواد اطلاعاتي اين است که اطمينان حاصل شود دانش آموزان اهميت سواد اطلاعاتي را درک مي کنند. معلمان بايد توضيح دهند که چرا دسترسي، ارزيابي و استفاده از اطلاعات از منابع مختلف مهم است.  آنها همچنين بايد عواقب بالقوه ناتواني در انجام اين کار را توضيح دهند.  هنگامي که دانش آموزان اهميت سواد اطلاعاتي را درک کردند، معلمان مي توانند شروع به آموزش مهارت هاي لازم براي سواد اطلاعاتي کنند.

 معلمان بايد فرصت هايي را براي دانش آموزان فراهم کنند تا مهارت هاي سواد اطلاعاتي خود را تمرين کنند.  اين را مي توان از طريق فعاليت هايي مانند پروژه هاي تحقيقاتي، مناظره ها و ارائه ها انجام داد.  اين فعاليت ها به دانش آموزان کمک مي کند تا مهارت هاي لازم براي دسترسي، ارزيابي و استفاده از اطلاعات از منابع مختلف را توسعه دهند.

 معلمان علاوه بر فراهم کردن فرصت‌هايي براي تمرين مهارت‌هاي سواد اطلاعاتي براي دانش‌آموزان، بايد منابعي را نيز در اختيار دانش‌آموزان قرار دهند تا به آنها کمک کند سواد اطلاعاتي بيشتري کسب کنند.  اين مي‌تواند شامل کتاب‌ها، وب‌سايت‌ها و ساير مطالبي باشد که اطلاعاتي در مورد نحوه دسترسي، ارزيابي و استفاده از اطلاعات از منابع مختلف ارائه مي‌دهند.

 يکپارچه سازي فناوري

راه ديگر پيشنهادي براي بهبود دانش کودکان از سواد اطلاعاتي از طريق يکپارچه سازي فناوري است.  فناوري مي تواند به عنوان ابزاري براي آموزش دانش آموزان به نحوه دسترسي، ارزيابي و استفاده مؤثر از اطلاعات مورد استفاده قرار گيرد.

به عنوان مثال، معلمان مي توانند از منابع آنلاين مانند پايگاه هاي داده يا موتورهاي جستجو براي کمک به دانش آموزان براي يافتن منابع مرتبط براي پروژه ها يا تکاليف تحقيقاتي خود استفاده کنند.

علاوه بر اين، معلمان مي توانند از ابزارهاي فناوري مانند وبلاگ ها يا ويکي ها براي تسهيل همکاري بين دانش آموزان در پروژه هاي تحقيقاتي يا بحث ها استفاده کنند.

فناوري به شکل بالقوه و ارزنده، مي تواند ابزار موثري براي آموزش سواد اطلاعاتي باشد.  از فناوري مي توان براي دسترسي دانش آموزان به منابع مختلف اطلاعاتي استفاده کرد. همانطور که تشريح شد، فناورين مي تواند شامل وب سايت ها، پايگاه هاي داده و ساير منابع آنلاين باشد.

همچنين مي‌توان از فناوري براي کمک به دانش‌آموزان براي ارزيابي و استفاده از اطلاعاتي که پيدا مي‌کنند، استفاده کرد.  به عنوان مثال، دانش آموزان مي توانند از صفحات گسترده و ابزارهاي ديگر براي سازماندهي و تجزيه و تحليل داده ها استفاده کنند.

 همچنين مي توان از فناوري براي کمک به دانش آموزان براي ايجاد و به اشتراک گذاري اطلاعات خود استفاده کرد.  اين مي تواند شامل ايجاد ارائه، ويدئو و ساير محصولات ديجيتال باشد.  اين فعاليت‌ها مي‌توانند به دانش‌آموزان کمک کنند تا مهارت‌هاي سواد اطلاعاتي خود را با دادن فرصت ايجاد و اشتراک‌گذاري اطلاعات خود، توسعه دهند.

از جمله سايت ها و اپليکيشن هايي که در دنيا بر روي موضوع «سواد اطلاعاتي» تمرکز کرده و خدمات مي دهند، نمونه هاي خوب ذيل را مي توان معرفي کرد:

1. کتابخانه ديجيتال بين المللي کودکان:

کتابخانه ديجيتال بين المللي کودکان (ICDL) يک کتابخانه آنلاين رايگان کتاب براي کودکان از سراسر جهان است.  دسترسي به بيش از 10 هزار کتاب به بيش از 50 زبان را فراهم مي کند.

 2. آکادمي خان:

آکادمي خان يک پلتفرم آموزشي آنلاين رايگان است که دوره ها و فعاليت هايي را در موضوعات مختلف از جمله علوم کامپيوتر و سواد اطلاعاتي ارائه مي دهد.

 3. مجموعه ابزار سواد اطلاعاتي ALA:

مجموعه ابزار سواد اطلاعاتي انجمن کتابخانه هاي آمريکا منابعي را براي کتابداران و مربيان فراهم مي کند تا به آنها کمک کند تا مهارت هاي سواد اطلاعاتي را به دانش آموزان آموزش دهند.

4. PBS LearningMedia:

PBS LearningMedia يک منبع آنلاين رايگان براي معلمان و دانش آموزان است.  اين برنامه انواع منابع رسانه هاي ديجيتال، از جمله فيلم ها، فعاليت هاي تعاملي، و طرح هاي درسي را براي کمک به دانش آموزان در يادگيري سواد اطلاعاتي ارائه مي دهد.

يادگيري مشارکتي

 يادگيري مشارکتي يکي ديگر از راه هاي موثر براي ارتقاي دانش کودکان از سواد اطلاعاتي است.  يادگيري مشارکتي شامل همکاري با همسالان در وظايف مربوط به دسترسي، ارزيابي و استفاده مؤثر از اطلاعات است. اين نوع يادگيري دانش‌آموزان را تشويق مي‌کند تا درمورد منابعي که استفاده مي‌کنند به طور انتقادي فکر کنند و به آنها کمک مي‌کند تا مهارت‌هاي خود را در يافتن منابع اطلاعاتي قابل اعتماد توسعه دهند.  علاوه بر اين، يادگيري مشارکتي فرصتي را براي دانش آموزان فراهم مي کند تا ايده هاي خود را با يکديگر به اشتراک بگذارند که مي تواند به درک عميق تر موضوعات مرتبط با سواد اطلاعاتي منجر شود.

 منابع کتابخانه

 وقتي صحبت از ارتقاي دانش کودکان در مورد سواد اطلاعاتي مي شود، کتابخانه ها منبع ارزشمندي هستند.  کتابخانه‌ها نه تنها به کتاب‌هاي فيزيکي، بلکه به منابع ديجيتالي مانند پايگاه‌هاي اطلاعاتي يا کتاب‌هاي الکترونيکي نيز دسترسي دارند که مي‌توانند توسط دانش‌آموزان براي اهداف تحقيقاتي يا صرفاً کاوش در موضوعات مورد علاقه‌شان استفاده شوند.

علاوه بر اين، کتابخانه‌ها اغلب برنامه‌هايي مانند زمان داستان ارائه مي‌دهند که مي‌تواند به آشنايي کودکان خردسال با کتاب و خواندن در سنين پايين کمک کند که به آنها کمک مي‌کند مهارت‌هاي درک مطلب خود را توسعه دهند که براي درک متون پيچيده مرتبط با موضوعات سواد اطلاعاتي در آينده ضروري است.

آموزش عقل سليم

مي توان در يک برنامه به نام «آموزش عقل سليم» منابعي را براي مربيان، والدين و دانش آموزان فراهم کرد تا به آنها در توسعه سواد ديجيتال و مهارت هاي شهروندي که در نهايت موجب تقويت «سواد اطلاعاتي» آنان خواهد شد، کمک کند. 

در قالب اين برنامه طرح‌هاي درسي، فيلم‌ها و فعاليت‌هاي رايگان ارائه مي شود تا به دانش‌آموزان کمک شود تا نحوه استفاده ايمن و مسئولانه از فناوري را بياموزند و سواد اطلاعاتي خود را در تفکرات خود بسط دهند.

ديدگاه کارشناسان

همانطور که در سطور بالا آمد، راه‌ها و روش‌هاي زيادي وجود دارد که مي‌تواند توسط مربيان به منظور بهبود دانش کودکان از سواد اطلاعاتي از جمله راهبردهاي آموزشي که بر توسعه مهارت‌هاي تفکر انتقادي تمرکز دارد، استفاده کند.

ادغام فناوري،  يادگيري مشارکتي  و منابع کتابخانه اي مانند کتاب ها يا برنامه هاي ارائه شده توسط کتابخانه ها. با استفاده از اين روش ها، مربيان مي توانند اطمينان حاصل کنند که دانش آموزان خود مهارت هاي لازم براي موفقيت در دنياي ديجيتال امروزي را دارند.

محمد زره‌ساز، عضو هيأت علمي دانشگاه خوارزمي مي گويد: مفهوم سواد اطلاعاتي قديمي است و کارهاي زيادي درباره آن انجام شده اما پيوندش به بحث کودکان کمتر مورد توجه قرار گرفته است. يکي از برداشت‌هاي نادرست از سواد اطلاعاتي اين است که آن را مختص دانشجويان مي‌دانند. اين در حالي است که اهميت آموزش سواد اطلاعاتي به کودکان را بايد متوجه شويم زيرا در آينده آن‌ها را به عنوان افراد خود توانمندساز، مستقل و متکي به خود خواهيم داشت.

وي تأکيد مي کند که اين نوع آموزش‌ها به بچه‌ها مي‌تواند شخصيت آن‌ها را براي آينده بسازد.

زره ساز  به دوره‌هاي يادگيري کودکان بر اساس نظريه «پياژه» مي پردازد و مي گويد: طبق اين نظريه دوره‌هاي يادگيري کودکان عبارتند از: مرحله حسي- حرکتي که از تولد تا 2 سالگي است، مرحله تفکر پيش عملياتي که تا 7 سالگي است، مرحله عمليات محسوس که از 8 تا 11 سالگي است و مرحله عمليات صوري که از 12 تا 15 سالگي است.

وي سپس به تعريف سنتي و مدرن سواد اشاره کرده و مي افزايد:خواندن، نوشتن و محاسبه کردن تعريف سنتي سواد است اما تعريف مدرن سواد اين است که فرد باسواد توانايي شناخت، درک، تفسير، ساخت، برقراري ارتباط و محاسبه در استفاده از مواد چاپ و نوشته شده، مربوط به زمينه‌هاي گوناگون را داشته باشد.

اين پژوهش‌گر عرصه کودک و نوجوان اهداف سوادآموزي را ترويج دموکراسي، تربيت شهروندان فعال و افزايش مشارکت آن‌ها، کمک به اقتصاد اطلاعاتي و دانش، پشتيباني از يادگيري مادام‌العمر و فردي بيان کرد.

طبق گفته زره‌ساز، سواد عالي، حقوقي و روان‌شناسي، سلامت، آينده‌شناسي، گرافيکي، بصري، بازي، رسانه‌اي و اطلاعاتي از انواع سواد هستند.

وي مي افزايد: سواد اطلاعاتي به دنبال اين است که ما را افرادي مستقل بار بياورد که نيازهاي اطلاعاتي و منابع اطلاعاتي مورد نياز را شناسايي و تحليل کرده و به پاسخ برسيم و ارزيابي داشته باشيم. تفکر انتقادي لازمه سواد اطلاعاتي است.

اين مدرس دانشگاه، پرسش، تشخيص منابع اطلاعاتي محتمل، رديابي منابع، بررسي يا گزينش يا رد منابع خاص، بازبيني دقيق منابع، استخراج و ضبط اطلاعات، طبقه‌بندي و ارزش‌يابي نهايي را به عنوان مهارت‌هاي سواد اطلاعاتي براي کودکان و نوجوانان نام برد.

زره‌ساز در ادامه فقدان متون، دشواري سنجش نيازهاي کودکان، فقدان سبک مناسب آموزشي براي کودکان و فقدان آموزش‌گران آموزش ديده را هم از چالش‌هاي آموزش سواد اطلاعاتي به کودکان دانست.

نسترن پورصالحي، کارشناس حوزه سواد اطلاعاتي هم در اين خصوص مي گويد: سواد اطلاعاتي پيشتر به عنوان مهارت بوده ولي حالا يک کنش فرهنگي اجتماعي است. سواد اطلاعاتي ترکيبي از دانش، نگرش و مهارت است. آموزش سواد اطلاعاتي روي رشد فردي افراد بسيار تأثيرگذار است و سواد اطلاعاتي وسيله‌اي براي توسعه تفکر است.

وي درباره سواد اطلاعاتي در طيف‌هاي ياددهي يادگيري اينگونه نظر مي دهد که برنامه‌ريزي، پرسيدن، بازيابي اطلاعات، پردازش اطلاعات، ارزيابي، ارائه اطلاعات و برقراري ارتباط با ديگران از جمله موضوع‌هاي مدنظر در اين مبحث هستند.

پورصالحي پيشنهادهايي براي توسعه سواد اطلاعاتي در کتابخانه‌هاي کودکان دارد که آنها را اينگونه توضيح مي  دهد: مي‌توان شناخت منابع اطلاعاتي و ناشران مناسب، همراهي براي گزينش اطلاعات مناسب، ترغيب کودکان به دانستن، کاستن از فعاليت‌هاي رفع تکليفي و معنادار کردن تکاليف درسي براي دانش‌آموز و همچنين تشويق به کنجکاوي پرسش‌گري را توسط خانواده‌ها و کتاب‌خانه‌هاي کودکان ايجاد کرد.

دكتر ابراهيم طلايي، مشاور اسبق رييس سازمان فناوري اطلاعات ايران مي گويد: البته سواد اطلاعاتي درايران و ساير كشورهاي جهان نيازمند بازشناسي و باز تعريف دارد. تحقيقات نشان مي دهد كه سواد اطلاعاتي براي دانش آموزان بسياري از كشورها ازجمله ايران دچار فروكاست و يا كاهش سطح معنا شده است.

به گفته وي سواد اطلاعاتي در ميان اين قشر صرفا به سواد كاركردي يا اجرايي مبتني بر تسلط يا داشتن مهارت پايه در استفاده از كامپيوتر مثل آي سي دي ال، آموزش WORD ، پاور پوينت ، اينترنت يا ايميل محدود شده است. اين درحالي است كه در تعريف واقعي از سواد اطلاعاتي و بازشناسي صحيح سواد پايه اي كامپيوتري يا اجرايي شرط لازم و نه كافي براي سواد اطلاعاتي است.

عضو هيأت علمي دانشگاه تربيت مدرس تاكيد دارد كه سطح سواد اطلاعاتي در مدارس نيز دچار فروكاست يا كاهش سطح معنا شده است و به همين دليل بايد اين رويكرد اصلاح شود. بايد در بازتعريف سواد اطلاعاتي به مواردي مانند توانمندي كودكان و نوجوانان در دسترسي، استفاده، ارزشيابي، بازانديشي، خلق و قضاوت درمورد اطلاعات و رسانه هايي كه نوجوان با آن مواجه مي شوند، توجه كرد.

طلايي اعقتاد دارد که «اگر رويكردها اصلاح شود آنگاه روش آموزش و استفاده از سواد اطلاعاتي ابتدا در مدارس و پس از آن در جوامع تغيير خواهد كرد» و توضيح مي دهد که لازمه اين كار برخورداري از ديدگاه يكپارچه نگري و تلفيقي در برنامه هاي درسي مدارس است .

اين استاد حوزه ارتباطات تاكيد مي کند: سواد اطلاعاتي يكي از مهارت هاي قرن حاضر است و بنابراين كودكان ونوجوانان بايد از دوره مدرسه آموزش هاي صحيح را در اين زمينه كسب كنند.

به گفته وي دراين مسير حتي مربيان و معلمان نيز بايد بازآموزي سواد اطلاعاتي داشته باشند تا از طريق آنها اصلاح رويكرد در اين زمينه به بهترين نحو انجام شود.وقتي مربيان و مسوولان تربيت كودكان ونوجوانان به خوبي تحت آموزش قرار گيرند و سواد اطلاعاتي آنها به سطح مطلوب برسد آنگاه سطح دانش آموزان آنها نيز در رويكردهاي مرتبط با بهره گيري از فضاي سايبر متحول مي شود.

وي مي افزايد: در راستاي ارتقاي سواد اطلاعاتي تربيت فناورانه كودكان ونوجوانان بايد جدي گرفته شود، واقعيتي كه اكنون در سند تحول آموزش و پرورش در ايران مورد تاكيد قرار گرفته است.

علاوه بر اين مي توان فعاليت هاي  سواد رسانه اي براي کودکان را در قالب هاي ذيل تعريف و ايجاد کرد:

الف) تجزيه و تحليل پيام هاي رسانه اي:

به کودکان کمک کنيد پيام اصلي يک قطعه رسانه اي و همچنين هر گونه پيام يا ارزش اساسي را شناسايي کنند.

ب) ارزيابي پيام هاي رسانه اي:

به کودکان کمک کنيد به طور انتقادي در مورد پيام هاي رسانه اي فکر کنند و در نظر بگيرند که چگونه ممکن است توسط افراد مختلف آنها را متفاوت تفسير کنند.

 ج) ايجاد پيام هاي رسانه اي:

کودکان را تشويق کنيد تا پيام هاي رسانه اي خود را ايجاد کنند، مانند نوشتن داستان، ساختن فيلم، يا خلق آثار هنري.

د) برقراري ارتباط پيام هاي رسانه اي:

به کودکان کمک کنيد بفهمند چگونه پيام هاي رسانه اي خود را به طور موثر به ديگران منتقل کنند.

ه) درک تأثير رسانه ها:

به کودکان کمک کنيد تا بفهمند چگونه رسانه ها مي توانند بر باورها، نگرش ها و رفتارهاي آنها تأثير بگذارند.

و در نهايت

انسان به طور معمول از 2 روش اساسي کسب دانش مي کند:

1 – آموزش مستقيم و نظام مند (مدرسه، دانشگاه و…)

2 – تجارب و مطالعات و دريافت هاي فرد

بدون شک، روش دوم بسيارعميق تر و اثرگذارتر بوده و درانجام اين مهم، داشتن «سواد اطلاعاتي» بسيار حائز اهميت و قابل توجه است. «سواد اطلاعاتي» براي کودکان توانايي دسترسي، تجزيه و تحليل، ارزيابي و ايجاد رسانه در اشکال مختلف است. براي کودکان مهم است که بتوانند پيام هاي رسانه اي را درک و تفسير کنند تا بتوانند درمورد مصرف داده اي و رسانه اي خود تصميم گيري کنند.  سواد اطلاعاتي مي تواند به کودکان کمک کند تا مهارت هاي تفکر انتقادي را توسعه دهند، از تأثير اطلاعاتي و داده هايي که در فضاهاي مختلف واقعي و مجازي بر زندگي خود آگاه تر شوند و در مورد منابع اطلاعاتي که مصرف مي کنند، انتخاب هاي بهتري داشته باشند.

بايد هميشه اين نکته را در نظر داشت که گرچه ارزش اطلاعات در عصر حاضر بر کسي پوشيده نيست، اما مشکلات دسترسي به اطلاعات، مانع بزرگي در شناسايي اطلاعات مفيد، دسترسي و استفاده از آنها است.

بنابراين با توجه به اهميت موضوع، «سواد اطلاعاتي» براي کودکان را مي توان از طريق فعاليت هاي مختلفي مانند بحث در مورد پيام هاي رسانه اي، کتاب ها و منابع کاغذي، سايت هاي اينترنتي، اپليکيشن ها و حتي مجامع مختلف  و سپس تجزيه و تحليل پيام ها و اطلاعات حاصل شده، ايجاد پيام هاي رسانه اي و شرکت در فعاليت هاي مرتبط آموزش داد.

والدين و معلمان مي توانند با ارائه راهنمايي و پشتيباني، الگوبرداري از رفتارهاي سواد اطلاعاتي، و شرکت در گفتگوهاي معنادار درباره موضوعات مختلف، به رشد همه مهارت هاي کودکان کمک کنند.  علاوه بر اين، والدين و معلمان مي توانند منابع و مطالبي را فراهم کنند که به کودکان در يادگيري سواد اطلاعاتي کمک کند.

در پايان اين مقال بايد مسئولين و تصميم سازان فرهنگي و آموشي مدنظر داشته باشند که آشنايي با منابع اطلاعاتي و تقويت رفتار اطلاعاتي کلامي کودکان مي‌تواند جهت بخش رفتار اطلاعاتي در بزرگسالي باشد؛ بنابراين پيشنهاد افزودن واحدهاي درسي سواد رسانه‌اي و اطلاعاتي و تفکر انتقادي و آشنايي با منابع اطلاعاتي در آموزش‌هاي ابتدايي مي‌تواند به پيشرفت رفتار اطلاعاتي کلامي کودکان و تربيت دانش‌آموزاني پژوهشگر کمک کند. علاوه بر اينکه حتما براي تعميم و بسط بيشتر نتايج بهتر و موثرتر، مي بايست پژوهش هاي جدي با نمونه‌هاي بزرگ صورت گيرد.

منابع:

1 – مفهوم سواد اطلاعاتي و جامعه اطلاعاتي نوشته مجيد ميرمحمدي به فرماندهي آزاده اردشيري‌چم

2 – مقاله «آموزش سواد اطلاعاتي به کودکان 7 تا 11 ساله ايراني» نوشته نسترن پورصالحي، فاطمه فهيم نيا، مريم ناخدا و عباس بازرگان

3 – تحقيقات اطلاع رساني و کتابخانه هاي عمومي دوره 24 تابستان 1397 شماره 2 (پياپي 93)

4 – سلسله گفت وگوهاي انجام شده در هفتاد و هفتمين نشست توسعه و ترويج فرهنگ کتابخواني با عنوان «خود توانمندسازي کودکان و با آموزش مهارت‌هاي سواد اطلاعاتي»  – 28 مرداد 1398 کتابخانه مرجع کانون پرورش فکري.

5 – مقاله «رفتار اطلاعاتي کلامي کودکان دوره پيش‌دبستاني در چند مرکز پيش‌دبستاني در شهر تهران» – فاطمه سالکي ملکي – عصمت مومني / دانشگاه علامه طباطبايي

6 – گزارش چهارمين اجلاس جهاني جامعه اطلاعاتي wsis+10 / ژنو / خبرگزاري جمهوري اسلامي ايران / 1393